به گزارش «فرهیختگان»، در نیمه اول سال 97 که اعمال تحریم‌های جدید از سوی دولت آمریکا قطعی شد، بسیاری از شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگانی که با شرکای ایرانی کار می‌کردند، بار سفر را بسته و از ایران رفتند. تصور اولیه این بود که با رفتن خارجی‌ها تولیدات کشور در بخش‌هایی که وابسته به شرکای خارجی است، با افت قابل‌توجه روبه‌رو خواهد شد، البته این موضوع قابل کتمان نیست؛ برای مثال طبق آمارهای وزارت صمت، تولیدات خودروسازان در سال 98 در مقایسه با قبل از تحریم‌ها، کاهش 40 درصدی را تجربه کرده بود؛ اما برخلاف خودروسازان، این وضعیت در بخش لوازم‌خانگی کاملا برعکس بوده و آمارها نشان می‌دهد با اعمال تحریم‌ها و خروج خارجی‌ها از بازار ایران، ممنوعیت واردات لوازم‌خانگی و همچنین کاهش نسبی قاچاق، تولید داخلی در حوزه لوازم‌خانگی در مقایسه با قبل از تحریم‌ها، به‌طور میانگین رشد 44 درصدی را تجربه کرده و این میزان در بخش‌هایی مانند تولید یخچال و فریزر بیش از صددرصد بوده است.

طبق آمارها درحال‌حاضر بیش از 300 برند لوازم‌خانگی در کشور فعال بوده که تولیدات خود را در بخش تولیدات کارخانه‌ای، تولیدات کارگاهی و تولیدات زیرپله‌ای روانه بازار می‌کنند. همچنین آمارها نشان می‌دهد طی دو سال اخیر داخلی‌سازی از حدود 30 درصد به 70 درصد رسیده و فعالان این حوزه توانسته‌اند جلوی خروج 8 میلیارد دلار ارز از کشور را بگیرند. با این ‌حال، فعالان این حوزه می‌گویند عدم‌دسترسی به مواد اولیه (ورق فولادی و محصولات پتروشیمی) با قیمت منصفانه، آنان را با خودتحریمی داخلی روبه‌رو کرده است.

رشد 44 درصدی تولید در دوره تحریم

درخصوص تولید محصولات لوازم خانگی با توجه به اینکه آمارهای مستند مربوط به برخی اقلام منتخب تولید بوده و وزارت صمت نیز صرف آمار تولید تلویزیون، یخچال و فریزر، ماشین لباسشویی و کولر آبی را به صورت ماهانه ارائه می‌دهد، تقریبا همه آمارهای تولیدات این بخش مربوط به سه قلم اصلی (تلویزیون، یخچال و لباسشویی) است. براساس آمارهای وزارت صمت در 9ماهه امسال 901 هزار و 500 دستگاه انواع تلویزیون، یک میلیون و 484 هزار دستگاه یخچال و فریزر و 769 هزار و 400 دستگاه ماشین لباسشویی تولید شده که در مقایسه با 9ماهه سال گذشته به ترتیب در بخش تولید تلویزیون رشد 57.6درصدی تجربه شده، و یخچال و فریزر رشد 28.5 درصدی داشته و در ماشین لباسشویی نیز حجم تولید رشد 59درصدی را تجربه کرده است.

این آمارها از این منظر امیدوارکننده است که مقایسه تطبیقی ارقام تولید 9ماهه امسال با شرایط قبل از تحریم‌های جدید آمریکا (شروع از نیمه دوم سال 97) نشان می‌دهد با وجود خروج تولیدکنندگان خارجی که بسیاری از آنها مستقیم و غیرمستقیم در ایران تولید داشتند یا به صورت مونتاژ با شرکت‌های داخلی همکاری داشتند، تولید محصولات لوازم خانگی کشور نه‌تنها کاهشی نبوده، بلکه بعد از اعمال تحریم‌ها با افزایش عمق داخلی‌سازی و فعال شدن ظرفیت‌های خالی، تولید شرکت‌های ایرانی رشد بسیار چشمگیری داشته است، به‌طوری که براساس آمارهای وزارت صمت تولید تلویزیون در کشور درحالی در 9ماهه سال 96 (یکسال قبل از شروع تحریم‌های جدید) 844 هزار دستگاه بوده که این تعداد با رشد 7 درصدی به 902هزار دستگاه در 9ماهه امسال رسیده است. در بخش یخچال و فریزر نیز این تعداد در 9ماهه سال 96 حدود 735هزار دستگاه بوده که با رشد خیره‌کننده 102 درصدی به یک میلیون و 484 هزار دستگاه رسیده است. در حوزه ماشین لباسشویی تولید داخلی از 627 هزار دستگاه در 9ماهه سال 96 با رشد 23 درصدی به 769هزار دستگاه در 9ماهه سال جاری رسیده است. در مجموع اگر تولید این سه محصول را مبنای قضاوت قرار دهیم، تولید لوزام خانگی در دوره تحریم به‌طور میانگین رشد 44 درصدی را تجربه کرده است.

70 درصد داخلی‌سازی شد

براساس گزارش‌های وزارت صمت، در سال‌های گذشته و تا قبل از شروع دوره جدید تحریم‌های آمریکا، بیش از 60 درصد بازار لوازم خانگی ایران در اختیار برندهای خارجی بوده که با بازگشت تحریم‌های جدید، این ظرفیت خالی ماند. با رفتن برندهای خارجی از بازار ایران، فضا برای حضور تولیدکنندگان داخلی فراهم شد و آنچنان که صادقی‌نیارکی، معاون امور صنایع وزیر صمت گفته، درحال حاضر عمق ساخت داخل در صنعت لوازم خانگی بزرگ به‌طور متوسط حدود ۷۰ درصد بوده و تولید داخل پاسخگوی ۱۰۰ درصد نیاز داخلی است. وی می‌گوید در سال گذشته حدود 9 میلیون دستگاه لوازم خانگی تولید شده و در سال جاری برآوردها این است که این تعداد به 12 میلیون دستگاه نیز برسد. در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران نیز به «فرهیختگان» می‌گوید: «در برخی محصولات عمق داخلی‌سازی بالاتر هم بوده و در برخی ممکن است این مقدار پایین‌تر از 50 درصد باشد اما نکته امیدوارکننده این است که در اغلب لوازم خانگی بزرگ عمق داخلی‌سازی بالاتر از 50 درصد و میانگین آن 70 درصد است.»

صرفه‌جویی 8 میلیارد دلاری

آمارهای واردات لوازم خانگی افزایش عمق داخلی‌سازی را تایید می‌کند، چراکه براساس داده‌های گمرک ایران، برای مثال واردات ماشین لباسشویی در سال 1390 و 1391 به ترتیب 197 و 210 میلیون دلار بوده که این میزان در سال 97 به 13.5 میلیون دلار و در سال 98 نیز به صفر رسیده است. درخصوص یخچال و فریزر نیز طبق آمارها، میزان واردات این محصولات در سال 1390 و 1391 به ترتیب حدود 348 و 312 میلیون دلار بوده که این رقم در سال 97 به 37 میلیون دلار تنزل یافته و در سال گذشته و امسال نیز با مصوبه دولت، واردات اقلام لوازم خانگی ممنوع شده است.

آن‌طور که در آمارهای وزارت صمت آمده است، تولید لوازم خانگی در ایران درحال حاضر حدود یک میلیارد دلار ارزبری دارد، اما حدود ۸ میلیارد دلار کالای تولید داخل جایگزین این مقدار ارز می‌شود که اگر این کالاها در داخل تولید نمی‌شد، در آن صورت باید ۸ میلیارد دلار ارز برای واردات لوازم خانگی اختصاص می‌یافت. لازم به ذکر است رقم یک میلیارد دلار واردات مربوط به مواد اولیه و برخی قطعات است که در بخش تعمیق داخلی‌سازی نیز به آن اشاره شد.

برندهای پیشتاز لوازم خانگی

قیمت، کیفیت، استانداردهای ایمنی، قیمت مناسب، منحصربه‌فرد بودن، طراحی زیبا، فناوری پیشرفته، اصالت، پایداری سازگاری با محیط‌زیست، صرفه‌جویی در انرژی و... مواری هستند که متقاضیان در خرید اقلام مصرفی و ازجمله لوازم خانگی این موارد را به‌عنوان شاخص‌های ارزیابی محصول مدنظر دارند. براین اساس، محصولات و برندهایی که مخاطبان و متقاضیان انتخاب می‌کنند، بستگی به نمره بالایی است که یک محصول و برند از دیدگاه مخاطب می‌گیرد. در این خصوص در حوزه بین‌المللی بررسی‌های مرجع آماری Statista نشان می‌دهد «ساخت ایران» بین 160کشور بررسی شده، در ردیف 50کشور اول قرار داشته و در مقایسه با اغلب کشورها نمره نسبتا خوبی ازسوی خریداران دریافت کرده است. درخصوص بازار داخلی نیز گرچه هیچ نهادی گزارش مستندی تاکنون از جایگاه برچسب ساخت ایران منتشر نکرده، اما آمارهای سال1398 شرکت دیجی‌کالا به‌عنوان بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کشور نشان می‌دهد در نیمه اول سال1396 نسبت خرید کالاهای ایرانی در این فروشگاه 42 به 58درصد به‌نفع کالاهای خارجی بوده، اما تا سال1398 ورق کاملا برگشته و سهم کالاهای ایرانی از کل فروش این فروشگاه آنلاین به حدود 69درصد و سهم کالاهای خارجی از کل فروش آن نیز به 31درصد رسیده است.

طبق آمارهای این فروشگاه آنلاین، تعداد کسب‌وکارهای ایرانی فعال در پلتفرم مارکت‌پلیس دیجی‌کالا از هزار و 94کسب‌وکار در سال1395 به 61هزار و 14کسب‌وکار در پایان سال1398 رسیده و بین دومیلیون و 238هزار کالای ایرانی، 10برند ایرانی ایکس‌ویژن، پارس‌خزر، مهیاپروتئین، چشمه نور، تسکو، پاکشوما، اخوان، امرسان، کامان و ایستکول به‌ترتیب پرفروش‌ترین برندهای داخلی هستند. نکته جالب‌توجه نیز اینکه از 10برند پروفروش این شرکت، 6برند در حوزه لوازم خانگی و چهار برند دیگر مربوط به بخش‌های دیگر است. بررسی جزئی‌تر در حوزه لوازم خانگی نیز نشان می‌دهد طی سال گذشته پرفروش‌ترین برند‌های حوزه تلویزیون این فروشگاه به‌ترتیب شامل سهم برند‌های ایکس‌ویژن، سامسونگ، تی‌سی‌ال، جی‌پلاس، سونی، پاناسونیک، هایسنس، شهاب، ال‌جی و فیلیپس بوده است. در ‌بخش یخچال و فریزر نیز پرفروش‌ترین برند‌های این فروشگاه آنلاین به‌ترتیب برند‌های امرسان، ایستکول، ال‌جی، سامسونگ، دوو، بوش، پارس، هیمالیا، فیلور و الکترواستیل بوده است.

قاچاق قانونی ادامه دارد!

یکی دیگر از چالش‌های تولید لوازم خانگی در ایران، موضوع قاچاق است. آن‌طور که حمیدرضا دهقانی‌نیا، سخنگوی ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در یک برنامه تلویزیونی اظهار داشته، در سال‌های گذشته سالانه حدود 2/2میلیارد دلار لوازم خانگی به‌صورت قاچاق وارد کشور شده است.

در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران به «فرهیختگان» گفت: «برآورد ما از حجم قاچاق لوازم خانگی در سال گذشته حدود 2میلیارد دلار است.» درکنار این موضوع، نکته دیگر درخصوص قاچاق لوازم خانگی، واردات غیرقانونی است. براین اساس درحالی که واردات کالاهای گروه«4» که کالاهای غیرضروری و مصرفی هستند، حدود دوسال است که ممنوع شده و تحت هیچ شرایطی امکان ورود آنها با توجه به شرایط ارزی کشور وجود ندارد، اما آذرماه امسال خبری پرحاشیه و چالش‌برانگیز در حوزه لوازم خانگی رسانه‌ها را فرا گرفت. مقامات گمرک از توقف ۴۲۰کانتینر لوازم خانگی بوش در گمرک بندرعباس خبر دادند. موضوع به همین‌جا ختم نشده و در روزهای اخیر، طبق اعلام معاون فنی گمرک ایران، امکان ترخیص آن‌دسته از کالاهای گروه«4» (واردات ممنوع) که دارای ثبت سفارش بانکی بوده و قبل یا حتی بعد از تاریخ ممنوعیت تامین ارز شده باشند، بدون قید زمانی فراهم شده است. تجربه سال‌های پیش نشان می‌دهد واردات در زمان ممنوعیت کالاها که ازجمله در حوزه واردات خودرو و لوازم خانگی و امثال آن مسبوق‌به‌سابقه است، یکی از ترفندهای برخی واردکنندگان است که باید آن را در رده قاچاق قانونی دانست، چراکه این اقلام را واردکنندگان با فرض اینکه مسئولان گمرک و دولت تحت‌فشار ترخیص خواهند کرد، وارد کشور می‌کنند.

لوازم خانگی در سیطره خودتحریمی

آن‌طور که رئیس هیات‌مدیره انجمن صنایع لوازم خانگی ایران می‌گوید با کاهش شدید قدرت خرید مردم در سال جاری، این مساله روی تقاضای لوازم خانگی اثر بسیار منفی داشته است. وی می‌گوید طبیعی است که با افزایش قیمت لوازم خانگی که امسال به دلیل گرانی مواد اولیه دو مرتبه شاهد آن بودیم، تعدادی از مصرف‌کنندگان از بازار خارج می‌شوند. تولیدکنندگان داخلی این روزها به دلیل کاهش قدرت خرید مردم امیدوارند نرخ ارز کاهش یابد و در قیمت‌های پایین تثبیت شود تا تقاضا در بازار افزایش یابد.

علیرضا دانیالی معتقد است با کاهش نرخ ارز و مواد اولیه به‌طور قطع بعد از بازه‌ای چند ماهه قیمت لوازم خانگی کاهش خواهد یافت و این‌گونه مردم قدرت خرید خود را بازخواهند یافت. اما به هر حال تولیدکنندگان در صورتی می‌توانند تولید خود را ادامه دهند که مصرف‌کنندگان در بازار حضور داشته باشند و اگر کاهش تقاضا ادامه‌دار باشد، حتما در تولید و اشتغال اثر منفی خواهد داشت.

وی ادامه می‌دهد: «تنها در صورتی که قیمت دلار کاهش یافته و تثبیت شود، آنگاه تولیدکنندگان لوازم خانگی قادر به خرید مواد اولیه و برنامه‌ریزی برای تولید خواهند بود و می‌توانند متناسب با آن کاهش قیمت داشته باشند. این درحالی است که متاسفانه دلار هنوز در بازه نوسان بالایی دارد.» وی ادامه می‌دهد: «در این میان حتی قیمت مواد اولیه تولید لوازم خانگی درحال گران شدن چندباره است و هیچ یک کاهش قیمت را تجربه نکرده‌اند. ورق فولادی و مواد پتروشیمی همچنان افزایش قیمت را تجربه می‌کنند و به همین دلیل نمی‌توان انتظار کاهش قیمت در این بازار را داشت.»

موضوع گرانی مواد اولیه حالا اعتراض اغلب تولیدکنندگان لوازم خانگی را نیز به دنبال داشته و آنها می‌گویند یکی از بزرگ‌ترین مشکلات این حوزه که موجب افزایش بهای تمام شده محصولات و کاهش قدرت خرید مردم شده، «نرسیدن مواد اولیه به خط تولید با نرخ مناسب» است. به‌عنوان مثال شرایط توزیع ورق فولاد به‌عنوان یکی از مواد اولیه اساسی موردنیاز تولیدکنندگان لوازم خانگی از گذشته بدتر شده و کارخانه‌های فولادی به علت اینکه در این آشفته بازار، حداکثر سود را به جیب می‌زنند، نمی‌خواهند این بازار به آرامش برسد.» به گفته فعالان صنعت لوازم خانگی، اغلب تولیدکنندگان، ورق فولادی و محصولات پتروشیمی را به بالاترین قیمت از بازار آزاد تامین می‌کنند و محصولاتی که در بورس کالا عرضه شده، چندان به‌دست تولیدکنندگان نرسیده است.

در این خصوص حمیدرضا غزنوی، سخنگوی انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران نیز به «فرهیختگان» می‌گوید: «تلاش‌های خوبی درخصوص تعمیق داخلی‌سازی انجام شده با این حال یکی از مشکلات تولید لوازم خانگی، عدم دسترسی به مواد اولیه‌ با قیمت مناسب است.» وی با انتقاد از افزایش چندین باره قیمت‌ها در بخش‌های فولاد و پتروشیمی که بخش عمده و اصلی مواد اولیه تولید لوازم خانگی از این بخش‌ها تامین می‌شود، می‌گوید: «به‌رغم اینکه این بخش‌ها از یارانه‌های انرژی و... برخوردارند، اما با افزایش قیمت‌ها و عدم مدیریت توزیع مواد اولیه، به نوعی بخش‌های تولیدی و ازجمله تولید لوازم خانگی را در شرایط خودتحریمی قرار داده‌اند.» غزنوی معتقد است با کاهش تقاضا در بازار لوازم خانگی، تولیدکنندگان تلاش‌های زیادی برای کاهش قیمت‌ها کرده‌اند، اما متاسفانه رها شدن قیمت مواد اولیه بخش‌های پتروشیمی و فولاد هرگونه اصلاح قیمت در بازار لوازم خانگی را غیرممکن می‌سازد.

* نویسنده: مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد